Sachs (Sachse, Saxen) Jan (1641–1671), pisarz historyczno-polityczny, sekretarz rady miejskiej Torunia. Pochodził ze Wschowy, był synem Jana, rajcy miejskiego, i Anny Krystyny Chwałkowskiej.
Po ukończeniu miejscowych szkół, S. studiował prawo w Lipsku, Wittenberdze i Helmstedt. W Helmstedt był m. in. słuchaczem wykładów prawnika H. Conringa, m. in. dotyczących ustroju Polski. W r. 1665 ogłosił S. pod nazwiskiem Franciszka Mariniusa traktat De scopo reipublicae Polonicae adversus Hermanum Conringium dissertatio, qua simul status regni Poloniae novissime describitur (Wr.; wznowiony w języku niemieckim w Gdańsku w r. 1726 pt. Francisci Marini eines polnischen Patrioten Staat des Königreichs Polen […] deutlich gezeigt), który był odpowiedzią na krytyczne uwagi o Rzpltej i o szlachcie polskiej zawarte w wykładach Conringa. S. scharakteryzował w swoim traktacie zasady ustroju Polski, podkreślając cechy wyróżniające go w Europie, omówił system podatkowy, celny, monetarny, poświęcił też sporo miejsca sprawom religii. Uwydatniając tolerancję religijną w Polsce, ubolewał jednak nad wypędzeniem arian z kraju. Polemizował S. także z tezami opublikowanego w r. 1655 druku Conringa, uzasadniającego roszczenia szwedzkie wobec Polski („Cyriaci Trasymachi de justitia armorum Suecorum in Polonos […] ad Andream Nicanorem epistola”, Lipsiae 1655). Traktat S-a nie został przez współczesnych mu wysoko oceniony, doczekał się repliki wydanej w Hamburgu dopiero w r. 1665. Z innych prac S-a wymienia się Memoriae Andreae Ossovii […] dicat Johannes Saxen… (1666), gdzie dał wyraz swemu przywiązaniu do Polski, oraz zaginiony rękopis treści historycznej, dowodzący, iż Polska nigdy nie była hołdowniczką Niemiec (S. Kot). W r. 1669 został S. sekretarzem rady miejskiej w Toruniu, lecz już na początku r. n. z niewyjaśnionych przyczyn pozbawiono go tego stanowiska. W ciągu swego pobytu w Toruniu nie uzyskał prawdopodobnie prawa miejskiego. Z inskrypcji nagrobnej, umieszczonej przez ojca S-a w zborze we Wschowie, wynika, iż wkrótce potem wstąpił na służbę holenderską i wysłany był nawet z jakąś misją do Polski. Uczestniczył w wyprawie morskiej na Cejlon w r. 1671 i zginął w katastrofie statku podczas burzy (podana przez F. M. Sobieszczańskiego w „Enc. Org.” data śmierci S-a, 1680, jest błędna).
Estreicher; Hist. Nauki Pol., VI 585; Jocher C. G., Allgemeines Gelehrten Lexicon…, Leipzig 1751 cz. IV 16; – Filozofia i myśl społeczna XVII wieku. Cz. I, Oprac. Z. Ogonowski, W. 1979 s. 365–70, 584–93; Kot S., Rzeczpospolita Polska w literaturze politycznej Zachodu, Kr. 1919 s. 133–41; Ogonowski Z., Filozoficzne aspekty walki ideologicznej o tolerancję w XVII wieku, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 19: 1974 s. 114–16; Piskorska H., Organizacja władz i kancelarii miasta Torunia do 1793 r., Roczn. Tow. Nauk. w Toruniu, Tor. 1956, R. 59: 1954 z. 2 s. 80; Rembowski A., Pisma, W. 1906 III 191–2; Tync S., Sekretarz toruński Jan Sachs, patriota polski, „Tyg. Toruński” R. 1: 1924 nr 42–9; – Braun D., De scriptorum Poloniae et Prussiae historicorum, politicorum […] virtutibus et vitiis…, Coloniae (Elbląg) 1723 s. 221–3; Das gelehrte Preussen…, Tor. 1772 cz. I, 8 s. 118–20; Hartknoch K., De Republica Polonica libri duo…, Lipsiae 1697 s. 42; Hoppe S. J., De scriptoribus historiae polonicae schediasma literarium, Gd. 1707 s. 84; Schultz J., Tractatus de Polonia nunquam tributaria, Gd. 1694 (praefatio ad lectorem); Zernecke J. H., Das bey denen schwedischen Kriegen bekriegte Thorn, Tor. 1712, Anhang, s. 214–16; tenże, Summarischer Entwurff des geehrten und gelehrten Thorns, Tor. 1712 s. 27; – AP w Tor.: Akta Miasta Torunia, Kat. I, 97, s. 17–18, Kat. I, 121, k. 55, 70, Kat. I, 122, k. 345, 347, Kat. II, I, 129, s. 434, 488.
Włodzimierz Zientara